تاثیرات سد سازی های ترکیه بر امنیت ملی عراق

عراق از منظر ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی در تنگنا واقع شده و در دسترسی به آبهای آزاد و رودهای بین المللی با محدودیت‌های جغرافیایی کم‌نظیری مواجه است. دجله و فرات، اصلی ترین منبع تامین نیازهای آبی این کشور است که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند. حوضه آبریز دجله و فرات، مهم‌ترين حوضه‌ آبریز در خاورمیانه است. مناقشه بر سر نحوه و میزان بهره‌برداری سه کشور ساحلی (ترکیه، عراق و سوریه) که برآمده از تجزیه دولت عثمانی هستند، سابقه‌ای طولانی دارد. ترکیه با اجرای پروژه گپ، 14 سد بزرگ بر سرشاخه های فرات و 8 سد بزرگ بر سرشاخه های دجله ساخته است. در پی بهره برداری ترکیه از سد آتاتورک (بزرگ ترین سد ترکیه) در سال 1992م، موضوع «امنیت زیست محیطی» از مهم‌ترین نگرانی‌های کشورهای تاثیرپذیر به ویژه عراق بوده است. در پی بهره برداری از این سد و 13 سد دیگر و نیز ساخت سه سد از سوی سوریه، جریان فرات به عراق در سال های اخیر حدود 90 درصد کاهش یافته است. سد ایلیسو (دومین سد بزرگ ترکیه) بر رود دجله ساخته شده است و در صورت بهره برداری کامل از ظرفیت این سد، جریان طبیعی دجله به عراق حدود 56 درصد کاهش می یابد. با اجرای پروژه گپ، ترکیه قادر شده است بیش از متوسط آورد سالانه جریان طبیعی دجله و فرات در خاک این کشور را کنترل کند. سدسازی های ترکیه به بروز معضلات گسترده در ابعاد گوناگون در منطقه و کشورهای تاثیرپذیر به ویژه عراق به دلیل واقع شدن در پایین دست حوضه آبریز دجله و فرات منجر شده است. هدف پژوهش، تبیین تاثیرات سدسازی‌های ترکیه بر امنیت ملی عراق است؛ این پژوهش از این جهت حائز اهمیت است که ایران پس از عراق و سوریه، سومین کشور زیان‌دیده از سدسازی‌های ترکیه است، زیرا عوامل داخلی و خارجی تاثیرگذار بر امنیت ملی عراق به عللی مانند مرز طولانی، اشتراکات فرهنگی، تاریخی، مذهبی، مبادلات اقتصادی و تجاری قابل‌توجه و منافع سیاسی و امنیتی، تاثیرات مشابه و گسترده‌ای بر امنیت‌ملی ایران دارد. ایران در عراق منافع حیاتی دارد و در امر تامین منافع و امنیت‌ملی ایران، در بین کشورهای همسایه، هیچ کشوری به مانند عراق تاثیرگذار نیست؛ از این‌رو، تهدید منافع حیاتی عراق، تهدید منافع حیاتی ایران است. پژوهش کوشیده است به این سوال اصلی پاسخ دهد که سدسازی‌های ترکیه بر رودهای دجله و فرات چه تاثیراتی بر امنیت ملی عراق داشته است؟ و فرضیه پژوهش بر این محور استوار است که ترکیه از طریق سدسازی‌های گسترده بر سرشاخه‌های رودهای بین‌المللی دجله و فرات به کنترل منابع تولید قدرت، اقدام کرده و سیاست‌های یکجانبه‌گرایانه مبتنی بر هژمونی‌طلبی منطقه‌ای را اجرایی کرده است. این کشور کوشیده است، سیاست‌های توسعه‌طلبانه را با هدف تقویت و دائمی کردن «موقعیت ژئوپلیتیکی» در جریان تعامل و ستیز با کشورهای ذی‌نفع در دجله و فرات به ویژه عراق در موضوعات اقتصادی، سیاسی و امنیتی به عنوان ابزار فشار در مذاکرات و نحوه و میزان بهره‌برداری از رودهای یادشده استفاده کند. سیاست سدسازی ترکیه بر دجله و فرات، متغیر مستقل و امنیت ملی عراق، متغیر وابسته درنظر گرفته شده است.  این پژوهش از نوع کیفی است که با روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد کاربردی به تجزیه و تحلیل داده‌ها و تبیین موضوع پرداخته است. گردآوری اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و فیش‌برداری از اسناد، کتب، مقالات، رسانه‌ها و منابع الکترونیکی صورت گرفته است. کمبود، تغییر و تخریب عناصر زیست‌محیطی از مهم ترین عوامل تهدیدکننده حیات و بقای جوامع انسانی و دولت ها است. سلطه بر منابع آبی، تسلط بر یک عنصر برخوردار از نقش حیاتی و راهبردی است. آب در محیط زیست، توسعه پایدار اقتصادی، توسعه فرهنگی- اجتماعی، ثبات سیاسی – امنیتی و قدرت دولت ها در عرصه ملی، منطقه ای و بین المللی، نقش و اهمیت بسزایی دارد. از این رو، رقابت دولت ها برای دستیابی، بهره برداری و سلطه برمنابع آبی مشترک به‌دلیل نقش حیاتی و اهمیت راهبردی آب، زمینه مناقشه و منازعه ذی نفعان را فراهم ساخته است. از دهه 60م و در پی سدسازی های گسترده ترکیه بر دجله و فرات، اهرم آب به عنوان ابزار اعمال فشار علیه عراق به کار گرفته شده است.