ماموریت ویژه؛ دیپلماسی برای نجات «هیرمند»
عدم پایبندی افغانستان بر تامین حق‌آبه رودخانه هیرمند و به‌تبع آن خشکی هامون به‌عنوان دریاچه‌ای که حیات سیستان و بلوچستان به آن وابسته است، موجب چالش‌هایی در این منطقه شده است. چالش‌هایی که گرچه چندان جدید نیست، اما دستور ویژه رئیس جمهوری و دیگر اقداماتی که در ماه‌های اخیر برای تامین حق‌آبه ایران صورت گرفته بار دیگر این امید را زنده کرده که تامین حق‌آبه، جان تازه‌ای به هیرمند، زیستگاه‌های جانوری و گیاهی و از همه مهم‌تر معیشت و زندگی ساکنان این منطقه بدهد.
هیرمند یا هلمند نام رودی است که از ولایت هلمند افغانستان روان می‌شود و به دریاچه هامون که دریاچه‌ای مشترک میان افغانستان و ایران است سرریز می‌شود. دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه و همچنین هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و دوازدهمین ذخیره‌گاه زیست‌کره کشور محسوب می‌شود که در سال ۹۵ در شبکه جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست کره در یونسکو ثبت شده است.
بخش اصلی این ذخیره‌گاه، پناهگاه حیات وحش هامون با تالاب‌های مهم در آن است. وسعت کل ذخیره‌گاه نیز ۹۷۷ هزار و ۱۵۸ هکتار است.این ذخیره‌گاه بخشی از حوزه فرامرزی هیرمند است که تنها ۱۷ درصد آن در ایران واقع شده است و در حقیقت بخش انتهایی حوزه را تشکیل می‌دهد. منطقه حفاظت‌شده هامون به دلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه کویری کشورهای ایران و افغانستان، تنها مامن زیست پرندگان مهاجر شرق کشور است. تالاب هامون از سه بخش هامون «صابوری» در شمال سیستان، هامون «پوزک» که ۹۰ درصد آن در کشور افغانستان و ۱۰ درصد آن در ایران است و هامون «هیرمند» تشکیل شده است که در زمان‌های فراوانی آب این سه بخش به یکدیگر می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون میان کشورهای ایران و افغانستان را تشکیل می‌دهند.
درنتیجه در پروژه هامون سه قسمت هامون هیرمند، هامون صابونی و هامون پوزک حائز اهمیت است که مهم‌ترین منبع تعذیه کننده آن رودخانه هیرمند است. این رود از بلندی‌های «کوه‌بابا» سرچشمه می‌گیرد و در سد کمال خان ۷۰ کیلومتری مرز ایران وارد کشور می‌شود که با توجه به میزان آبدهی و حق‌آبه‌ای که باید به این دریاچه اختصاص یابد اما نیافته، معضلاتی برای مردم بومی منطقه به وجود آورده است که پنج شهرستان شمالی سیستان و بلوچستان را در بر می‌گیرد.
بیشتر بخوانید: دیپلماسی برای «هیرمند»
از ابتدای بهار تاکنون، متوسط بارندگی‌های کشور حدود ۳۲.۵ میلیمتر بوده است، این درحالی است که میانگین بارندگی‌های بلندمدت در این بازه زمانی ۵۰ میلیمتر بوده است. بنابراین بارندگی‌های بهار سال جاری نشان‌دهنده کاهش ۳۵ درصدی بارش‌ها نسبت به بلندمدت است. احد وظیفه – رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی – با اشاره به کمبود شدید بارندگی‌ها در سال آبی جاری درباره هیرمند می‌گوید: تا به امروز سیستان و بلوچستان تنها ۴۶ میلیمتر بارندگی دریافت کرده است که متوسط بلند مدت آن ۸۳ میلمتر است بنابراین این استان ۳۷ میلیمتر معادل با ۴۵ درصد کمبود بارش دارد. این کاهش بارندگی مربوط به میانگین کل استان است و مناطق شمالی سیستان و بلوچستان کم‌بارشی بیشتری را تجربه کرده‌اند. موضوع دیگری که در وضعیت این استان تاثیر دارد ورود آب از هیرمند است که با وارد نشدن آب به هیرمند، این مناطق تحت تاثیر خشکسالی شدید و استثنایی قرار می گیرند.
نگرانی‌ها نسبت به وضعیت هامونِ پس از افتتاح سد کمال‌خان
از فروردین ماه سال ۱۴۰۰ اقدام جدید دولت افغانستان و افتتاح سد کمال‌خان در ولایت نیمروز در نزدیکی مرز ایران و در مسیر رودخانه هیرمند، موجب افزایش نگرانی کارشناسان و فعالان حوزه محیط زیست درباره وضعیت تالاب هامون شده است چراکه به گفته این کارشناسان، رودخانه یک سامانه و موجود طبیعی است که از مکانی سرمنشا می‌گیرد و به مکان دیگری که مانند تالاب سرریز می‌شود و مرز را به رسمیت نمی‌شناسد.
اول مردادماه ۱۴۰۱ علی سلاجقه – رئیس سازمان حفاظت محیط زیست – درباره آخرین پیگیری‌ها درباره رهاسازی حق‌آبه هیرمند به ایسنا گفت: وزارت نیرو با همتایان خود در کشور افغانستان جلسه داشته اما متاسفانه این جلسات به نتیجه نرسیده است چون طرف مقابل زیر بار اعداد و ارقام ما نمی‌رود.
در این شرایط دولت سیزدهم تلاش خود برای تامین آب هامون ادامه داد و در این راستا مردادماه ۱۴۰۱ حسین امیر عبداللهیان – وزیر امور خارجه ایران – با امیرخان متقی – سرپرست وزارت خارجه افغانستان- تلفنی گفت‌وگو کرد و وی نسبت به حق‌آبه ایران اظهار تعهد کرد و گفت زمانی که آب موجود باشد، آن را به‌سوی ایران روان می‌کنیم.
بیشتر بخوانید:
هامون تشنه نیازمند توجه ویژه
حال ناخوش تالاب‌های مرزی؛ «هامون» همچنان خشک
در همان زمان ایران با سیل‌های تابستانی مواجه شده بود اما در پی وقوع این سیلاب در نقاط مختلف کشور تالاب‌های ایران آبگیری چندانی نشده بودند، به‌طوری‌که آرزو اشرفی‌زاده – مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست – با اشاره به وضعیت تالاب هامون به ایسنا گفت: علی رغم ورود آب به بالادست حوضه هیرمند و پشت سد کمال خان، تالاب هامون هیچ آبگیری از رودخانه هیرمند در افغانستان نداشته و در حال حاضر ۱۰۰ درصد خشک است. سال ۱۴۰۰ نیز به دلیل ایجاد انحراف در مسیر رودخانه هیرمند، تالاب هامون از این رودخانه آبگیری نکرد.
او تاکید کرد: سازمان حفاظت محیط زیست علاوه بر معاهدات جاری بین دو کشور در بحث آب شرب و کشاورزی، پیگیری برای جریان یافتن آب از مسیر طبیعی هیرمند به جهت حفظ حیات تالاب هامون را خواستار شده است چراکه حیات تالاب هامون به سیلاب‌ها وابسته است.
افغانستان به وعده خود عمل نکرد!
آخر مردادماه همان سال مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست ضمن اشاره به اینکه افغانستان در اواسط مردادماه قول داده بود که دیگر هیچ انحراف آبی از مسیر طبیعی رود هیرمند از بند کمال خان به سمت گود زره نداشته باشد گفت که تصاویر ماهواره‌ای نشان می دهد که انحراف آب برای دومین بار در حال انجام است. در دولت جدید افغانستان، اقداماتی که از سال‌های گذشته در زمینه کنترل آب‌های بالادست در کشور افغانستان صورت می‌گرفت با همان رویکرد و با شدت بیشتری ادامه دارد و این اتفاق منجر به این شد که در سال گذشته آبی از حوضه هیرمند وارد تالاب هامون نشود. کنترل منابع در رودخانه‌های ورودی به تالاب هامون- که تقریبا بالای ۹۸ درصد آب تالاب وابسته به منابع آب کشور افغانستان است – در حال انجام است. در این شرایط ما مکاتبات زیادی را با وزارت امور خارجه و وزارت نیرو در این زمینه انجام داده‌ایم.
اشرفی زاده درباره انحراف آب از هیرمند توضیح داد: در سال ۱۴۰۰ شاهد انحراف آب از مسیر طبیعی رودخانه هیرمند به سمت گودزره بوده‌ایم که با این اقدام هیچ‌گونه ملاحظات زیستی بین‌المللی و قواعد بین‌المللی و حسن همجواری دو کشور رعایت نشد و در نهایت آبی از این حوضه وارد کشور ما نشد و در تامین آب شرب نیز دچار مشکل شدیم. این موضوع در مذاکرات اخیر وزارت نیرو دنبال شده است. وزیر نیرو به عنوان نماینده ایران موضوع را پیگیری کرد و کشور افغانستان در اواسط مردادماه قول داده بود که دیگر هیچ انحراف آبی از مسیر طبیعی رود هیرمند از بند کمال خان به سمت گود زره نداشته باشد اما تصاویر ماهواره‌ای طی امروز موید این است که انحراف آب برای دومین سال در حال انجام است. اگر این اتفاق بیفتد، عدم رعایت حسن همجواری دو کشور را ثابت می‌کند و وضعیت تامین حق‌آبه تالاب هامون بدتر می‌شود و مردم کشور افغانستان نیز از ریزگردهایی ناشی از تالاب هامون، متضرر خواهند شد.
بیشتر بخوانید: خلف وعده افغانستان در رهاسازی آب هیرمند به سمت ایران
آخرین اقدامات انجام شده برای نجات هیرمند
رایزنی‌ها برای تامین حق‌آبه هیرمند ادامه داشت اما رئیس سازمان حفاظت محیط زیست بهمن ماه ۱۴۰۱ با بیان اینکه تاکنون اقدام اجرایی برای حق آبه هیرمند از سوی هیات حاکمه افغانستان انجام نشده است، گفت: درصدد هستم برای پیگیری حق‌آبه هیرمند به افغانستان بروم.
در نهایت ۷ اردیبهشت‌ماه سال جاری سلاجقه از رایزنی با هیات حاکمه افغانستان و سفر تا یکی دو هفته آینده به آن کشور برای پیگیری حق‌آبه خبر داد. این خبر درحالی به گوش رسید که پیش از این کاظمی قمی، نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان، در اظهاراتی گفته بود، اقداماتی که صورت گرفته نوید این را می‌دهد که امسال آب در هیرمند رها خواهد شد.
همچنین ۱۳ اردیبهشت‌ماه حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان نیز در ملاقات با حبیب‌الله دهمرده، نماینده مردم زابل در مجلس پیگیری حق‌آبه را در مناسبات دوجانبه با همسایگان از جمله افغانستان جزو اولویت‌ها و برنامه‌های اصلی وزارت امور خارجه دانست و گفت: ایران در تحقق حق آبه ملت ایران از هیرمند جدی است و این مساله جزو موضوعات اصلی گفت‌وگوهای اینجانب، نماینده جمهوری اسلامی ایران در امور افغانستان و وزارت نیرو با افغانستان در نشست های دوجانبه و چندجانبه از جمله نشست اخیر کشورهای همسایه افغانستان در سمرقند بوده است.
سلاجقه نیز در این میان نقش سازمان ملل بر جلب همکاری کشورهای همسایه برای تخصیص حق‌آبه تاریخی محیط زیستی رودخانه هیرمند برای تالاب‌های هامون را نقشی تسهیل‌گر می‌داند.
۲۴ اردیبهشت‌ماه بود که آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی در جلسه هیئت دولت با ماموریت ویژه به وزرای نیرو، امور خارجه و نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان، تاکید کرد: حق‌آبه ایران از هیرمند مسئله با اهمیتی است، این مسئله را با جدیت پیگیری کنید.
روز گذشته (۲۶ اردیبهشت‌ماه) علی‌اکبر محرابیان – وزیر نیرو – ضمن اشاره به دستور رئیس‌جمهوری مبنی بر پیگیری حقابه هیرمند تا حصول نتیجه اظهار کرد: پیرو دستور ویژه رئیس جمهور به منظور تعیین و تکلیف مسئله آب شرق کشور، دوشنبه (۲۵ اردیبهشت) جلسه‌ای با حضور دستگاه‌های ذی‌ربط در این موضوع تشکیل شد. در این جلسه ابعاد مختلف حل مسئله حقابه هیرمند مورد بررسی قرار گرفت و پس از گزارشاتی که دستگاه‌های مختلف ارائه کردند، تصمیماتی به منظور احقاق حق ایران اتخاذ شد.
وی اضافه کرد: مطابق گزارش‌های ارائه شده در این جلسه، دولت طالبان متعهد به عملیاتی کردن معاهده هیرمند و پرداخت حقابه ایران بر اساس این معاهده شده است. دولت برای تامین منابع آب هیرمند گام‌های جدی تعریف کرده و بر اساس برنامه‌ریزی انجام شده ما حقابه ایران از رود هیرمند را وصول خواهیم کرد.
«آسیب به معیشت جوامع محلی» و «ایجاد کانون گردوغبار» به دنبال خشک شدن هیرمند
سال‌هاست که مسئله تامین حق‌آبه رودخانه هیرمند از سوی کارشناسان و مسئولان مطرح می‌شود چراکه در صورت عدم تامین حق‌آبه، خشک شدن رودخانه هیرمند و به تبع آن خشکی تالاب بین المللی هامون آسیب‌های جبران‌ناپذیری به معیشت جوامع محلی وارد می‌کند همچنین می‌تواند باعث تشدید خشکسالی و از سوی دیگر تبدیل به منشاء گردوغبار شود.
به گفته سلاجقه در زمینه مقابله با ریزگردهای منطقه سیستان شامل پنج شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان با دو منشاء داخلی و خارجی روبه‌رو هستیم که در حوزه منشأ خارجی یعنی قسمتی از خاک کشور افغانستان که به محل برداشت ذرات گرد و غبار یا به عبارتی ریزگرد تبدیل شده، باید با حکومت مستقر در افغانستان گفت‌وگو کنیم تا بتوانیم از طریق توافق دوجانبه به مهار منشأ و کانون‌های برداشت در کشور همسایه کمک کنیم. منشأ داخلی نیز در بستر خشکیده تالاب بین‌المللی هامون قرار دارد که چرای زودرس و تعداد بالای دام موجود در منطقه به این موضوع دامن زده است.
همچنین محمد حسن یادگارزایی، معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی سازمان جهادکشاورزی استان سیستان وبلوچستان، درباره اقدامات برای تأمین معیشت کشاورزان و بهره‌برداران بخش کشاورزی منطقه سیستان می‌گوید: ایجاد اشتغال و جبران بخشی از خسارات ناشی از خشکسالی، ۳۰برنامه با هدف ایجاد بیش از ۸ هزار نفر شغل در حیطه وظایف و مأموریت‌های سازمان تدوین و اجرا کرده است. حفر چاهک‌های کشاوری، توزیع نهاده‌های دامی و کمک به تأمین علوفه خشک دامداران، ایجاد استخرهای شیلاتی و کشاورزی، پرداخت ۱۸۰۰ میلیارد ریال تسهیلات کم بهره جهت مشاغل خانگی و کوچک مقیاس، استفاده از ظرفیت‌های بنگاههای اقتصادی و حمایتی و … .از جمله این برنامه هاست.
یادگارزایی درباره پرداخت خسارت نکشت کشاورزان سیستانی ناشی از عدم آورد رودخانه هیرمند اظهار می‌کند: این موضوع در شورای برنامه‌ریزی استان با حضور معاون اول ریاست جمهوری مطرح و از طریق مکاتبات استاندار پیگیری شد به طوریکه پیگیری‌های ویژه بابت تخصیص اعتبار به‌مبلغ ۳۰۰۰ میلیارد ریال از سازمان برنامه و بودجه کشور، از طریق سازمان جهادکشاورزی استان و وزارت متبوع انجام شده است.
تالاب هامون برای کشور ایران و افغانستان همچنین جنوب غرب آسیا بسیار اهمیت دارد چراکه تالاب هامون نقش معتدل‌کننده اکوسیستم را ایفا می‌کند. عدم تخصیص حق‌آبه به هیرمند باعث چالش‌های بسیاری از جمله آسیب به معیشت مردم، به تبع آن خشکسالی و ایجاد منشا گردوغبار می‌شود. از گذشته نیز مذاکرات مختلفی بین ایران و افغانستان برای تامین حق‌آبه ایران صورت گرفته است اما با توجه به اهمیت آبگیری هیرمند امید می‌رود که این ماموریت ویژه و اقدامات دولت سیزدهم به ثمر بنشیند و آب در شریان‌های این رودخانه جریان یابد.
منبع: ایسنا
