مقصر بحران کم‌آبی مردم هستند یا مسوولان؟
بحران آب یا شاید بهتر بگوییم ابر بحران کشور، چند سالی است که در قلب ایران رخنه کرده و شاید با قطعیت بتوان گفت که گذر از آن دیگر کار ساده‌ای نیست؛ گذری که حتی اگر همین لحظه نیز تدبیری جدی برای آن اندیشیده نشود، آینده تیره‌تری را برجای می‌گذارد.
به گزارش صدای جامعه، اعداد و ارقام موجود از وضعیت منابع آبی ایران گویای شرایط اسف‌بار و بحرانی است؛ ایرانی که هر چند در اقلیم خشک و نیمه خشک قرار دارد اما روزگار امروز حق آن نبوده و بی‌شک موارد زیادی از جمله سیاست‌های نادرست مدیریتی و نبود فرهنگ درست مصرف شرایط را به این سمت هدایت کرده است.
باتوجه به اهمیت این مساله، صدای جامعه به سراغ مسوولان و صاحب‌نظران این حوزه رفت تا در نشستی به بررسی چالش‌ها و راهکارهای موجود برای حل مشکل آب در کشور بپردازد؛ علی اکبر غزلی – مدیر کل دفتر مدیریت مصرف، خدمات مشترکین و کاهش هدررفت شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، صادق یونسلو – مدیر پدافند غیر عامل ابفای استان تهران و مدیر سابق دفتر مدیریت مصرف و آب بدون درآمد ابفای استان تهران و داریوش مختاری – کارشناس ارشد در حوزه مدیریت منابع آب از مهمانان این میزگرد بودند.
وضعیت فعلی منابع آبی کشور، دغدغه‌ها و چالش‌های صنعت آب، راهکارهای موجود و حتی بررسی علت رسیدن به نقطه فعلی از جمله مواردی بود که در این نشست درباره آن بحث و صحبت شد؛ مشروح این گفت‌و گو در ادامه آمده است:
در ابتدا درباره وضعیت منابع آبی کشور توضیح بفرمایید؟ در شرایط کنونی چقدر از نقطه بحران فاصله گرفته‌ایم و شرایط را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
علی اکبر غزلی: در بحث کاهش بارندگی تنها مربوط به امسال و سال گذشته نیست، چندین سال است که درگیر خشکسالی شده‌ایم و مشخص نیست که تا چند سال دیگر این روال ادامه داشته باشد، باید این منابع محدود آب را مخصوصا در ایام پیک که شامل چهار ماه خرداد، تیر، مرداد و شهریور است، مدیریت کنیم تا با چالش و جیره‌بندی آب مواجه نشویم.
خط قرمز عدم ورود به جیره‌بندی است
دو خط قرمز در شرکت‌های آب و فاضلاب تعریف شده، یک خط قرمز کیفیت آب و خط قرمز دیگر عدم ورود به جیره‌بندی است؛ زمانی که وارد جیره‌بندی می‌شویم، خروج از آن دیگر کار راحتی نیست، رفتار مصرف کننده تغییر خواهد کرد و اگر مصرف کننده بخواهد اعتمادی را که نسبت به آب و فاضلاب داشته، برگرداند ممکن است طولانی شود.
بر اساس آخرین آمار بارندگی تا هفتم خردادماه، میزان بارش‌ها در کل کشور نسبت به بلندمدت ۲۷ درصد کاهش یافته که عدد قابل توجهی است. یعنی یک سوم بارش‌ها را متاسفانه از دست دادیم، مقایسه این اعداد در بلندمدت نیز گویای این است که کشور ما کلا پر آب نبوده و در آمار بلندمدت نیز جزو کشورهای خشک و نیمه خشک محسوب می‌شود و این ۳۰ درصدی که از دست داده‌ایم، عدد بزرگی است.
در مرز بحرآن آب قرار گرفته ایم
بر اساس برآوردهای صورت گرفته مطابق جمعیت ۸۰ میلیونی میزان آبی که از بارندگی‌ها باقی می‌ماند به ازای هر نفر ۱۲۰۰ متر مکعب است که در مرز بحرآن آب قرار گرفته ایم، طبق اعلام بخش آب یونسکو سازمان ملل تا سال ۲۰۲۵ نزدیک به ۱.۹ میلیارد جمعیت دنیا وارد تنش آبی خواهند شد که متاسفانه کشور ما نیز جز آماری است که یونسکو پیش‌بینی کرده است.
بر اساس آخرین آمار حجم سدهای کشور ۲۷ میلیارد متر مکعب است که متاسفانه هشت درصد نسبت به سال گذشته کمتر بوده و این در حالی است که سال گذشته نیز کم آب بوده‌ایم لذا این عدد قابل توجه است.
در تهران نیز تاکنون ۱۸۰ میلیمتر بارندگی داشتیم که آمار سدهای تهران نیز گویای این است که نسبت به سال گذشته ۲۱ درصد حجم آب سدها کم شده و این آمارها به ما گوشزد می‌کند که موضوع مدیریت مصرف را جدی‌تر پیگیری کنیم.
نکته قابل توجه این است که آمار مطرح شده تنها مختص شرب نیست، بخش کشاورزی و صنعت نیز مصرف‌کننده این آب هستند، سهم شرب در کشور ۶ درصد آب تجدیدپذیر بوده، حجم کل آب تجدیدپذیر در کشور زیر ۱۰۰ میلیارد متر مکعب و تنها حدود ۹۴ میلیارد متر مکعب است.
از این میزان هشت درصد سهم آب شرب، دو درصد سهم صنعت و مابقی که ۹۰ درصد را شامل می‌شود مربوط به بخش کشاورزی است.
آیا تعداد شهرهای دارای تنش آبی افزایش پیدا کرده یا در همان عدد ۳۹۰ شهر بحرانی باقی مانده است؟
تعداد شهرهای بحرانی همان ۳۹۰ شهری بوده که در گذشته نیز اعلام شده است، سه نوع رنگ در تنش آبی تعریف می‌شود، رنگ زرد، نارنجی و قرمز، در شهرهایی که تولید و مصرف در حالت سر به سر قرار دارد، اصطلاحا در رنگ زرد قرار دارند، اگر کمبود بین ۲۰ تا ۳۰ درصد باشد در وضعیت نارنجی و بیشتر از آن قرمز خواهد بود.
هر کولر آبی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ لیتر در شبانه روز آب مصرف می‌کند
در فصل تابستان با ورود کولرهای آبی میزان مصرف افزایش پیدا کرده و با مشکل مواجه می‌شویم، هر کولر آبی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ لیتر در شبانه روز آب مصرف می‌کند. البته در برخی مناطق حتی بیش از ۵۰۰ لیتر نیز شاهد مصرف آب هستیم، در واقع اینگونه است که در این چهار ماه معادل بین یک الی دو نفر به اعضای یک خانواده اضافه می‌شود.
در این شرایط مدیریت مصرف اهمیت خاصی دارد، مدیریت‌های متفاوتی را تعریف کردیم، سعی می کنیم در این مدت مردم دچار کم‌آبی و بی‌آبی نشوند اما بحث مدیریت مصرف موضوعی است که مردم تا حد زیادی می‌توانند به ما کمک کنند، یکسری فعالیت‌ها وظیفه ما است که انجام می‌شود، روزی سه تا چهار جلسه به طور مجزا با استان‌های مختلف برگزار می‌کنیم تا دوران پیک را با کمترین چالش پشت سر بگذاریم.
کدام استان‌ها با شرایط بحرانی تری مواجه هستند؟
داریوش مختاری: کاهش مصرف آب کولرها، ظرفیت کوتاه مدت و به نسبت خوبی برای کاهش مصرف آب شهری است. در تهران نزدیک به سه و نیم میلیون دستگاه کولر آبی داریم؛ گرچه کولرهای موسوم به اسپیلت در ساختمان های جدید و برخی ساختمان های قدیمی جایگزین شده اند، ولی آمار روشنی از وضعیت و شمار کولرها در دست نیست. با این حال در اختیار گذاردن رایگان سایه بان کولر برای خانه هایی که کولرهای آبی فعال دارند، نباید سیاست اجرایی دشوار و پر هزینه ای برای شرکت آب و فاضلاب باشد. حجم آبی که از کاهش مصرف از این طریق به دست می آید می تواند برای روزهای سخت پاییز پیش رو موثر و مفید باشد.
استان‌هایی همچون کرمان، فارس، سیستان و بلوچستان و بیشتر استان‌های شرقی درگیر بحران آب هستند. البته استان‌های غربی همچون استان ایلام با تنش آبی مواجه هستند. کلانشهرها در واقع گلوگاه اصلی بحران آب هستند. این تصور که کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی مهمتر از کاهش مصرف در بخش شهری است، نادرست است. به سبب اینکه به دنبال کم آبی شدید در بخش کشاورزی، کاهش تولید ناشی از کم آبی را می توان با افزایش تولیدات گلخانه ای یا گزینه واردات مواد غذایی جبران کرد.
در حالی که تامین آب کلانشهرها به ویژه هنگامی که خیلی گسترده و بزرگ باشند، بسیار دشوار است؛ دشوارتر هنگامی است که تامین آب کلانشهری همانند تهران با قرض از سایر حوزه‌های آبریز انجام گرفته باشد. در این میان کلانشهرهای تهران، اصفهان، کرمان و یزد در سردر بحران آب شهری هستند. هرچند تامین آب برخی شهرها با گزینه انتقال آب انجام گرفته است که به نظر می رسد راهکاری ناپایدار یا آکنده از منازعات فزاینده است.
باتوجه به اوضاع نامناسب منابع آبی در کشور لطفا شرایط پایتخت را در این حوزه تشریح بفرمایید.
صادق یونسلو: همانطوریکه مستحضرید کشور ایران یک کشور خشک است، متوسط بارندگی حدود ۲۵۰ میلیمتر یعنی یک سوم متوسط بارندگی جهانی است، در ایران سرانه آب تجدیدشونده با افزایش جمعیت کاهش یافته و از نظر معیارهای جهانی به مرز بحران نزدیک می شود. سرانه آب تجدیدشونده یکی از شاخص های جهانی در تعیین وضعیت کشورها از نظر منابع آب است و نحوه بهره برداری از آب در بخش کشاورزی، شرب، بهداشت و صنعت، عامل مهمی در بهره وری و کارآیی میزان سرانه آب تجدیدشونده خواهد بود.
شاخص سرانه آب تجدید شونده بر سنجش کم آبی منطقه مورد استفاده قرار می گیرد، اگر کشوری بیش از ۱۷۰۰ متر مکعب در سال به ازای هر نفر آب داشته باشد آن کشور، مشکل آب ندارد و جزو کشورهای پر آب است. و اگر بین ۱۰۰۰ تا ۱۷۰۰ باشد تنش آبی و زیر ۱۰۰۰ مترمکعب بحران آبی و زیر ۵۰۰ مترمکعب به ازای هر نفر در سال بحران مطلق آبی گفته می‌شود.
استان تهران در فقر مطلق آبی است
بطور متوسط در ایران ۱۲۰۰ مترمکعب به ازای هر نفر در سال آب وجود دارد یعنی در تنش آبی قرار داریم ولی این رقم در استان تهران متفاوت است، استان تهران ۲۵ درصد جمعیت کشور را به خود اختصاص داده اما در مقابل پنج درصد منابع را در اختیار دارد، یعنی استان تهران در فقر مطلق آبی است.میزان سرانه آب تجدیدشونده حوزه آبریز استان تهران حدود ۳۳۰ مترمکعب به ازای هر نفر است یعنی از بحران مطلق که عدد ۵۰۰ بود نیز عبور کرده ایم. فعلا کمبود آب مورد نیاز ساکنان استان تهران با انتقال آب بین حوزه ای جبران شده است. امروزه با استفاده بهینه از منابع آب و بازچرخانی آن بسیاری از کشورها با ارقام سرانه کمتر از ۸۰۰ متر مکعب در سال نیز برنامه های توسعه ملی خود را به پیش می برند.
متوسط بارندگی در استان تهران نیز ۲۳۱ میلیمتر است ولی از طرفی تهران نسبت به سایر استان‌ها مصرف آب بیشتری دارند، حدودا هر تهرانی ۲۲۰ لیتر در شبانه روز آب مصرف می‌کند در حالی که در تابستان تنها یک کولر در تهران بیش از ۲۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند.
از طرفی حدود ۲۸ درصد بارندگی‌ها و ۲۷ درصد حجم سدها نسبت به سال گذشته کاهش پیدا کرده است، در حال حاضر در شهر تهران در هر ثانیه حدود ۴۱ هزار لیتر مصرف آب داریم. این عدد بسیار بزرگ است و این عدد در استان تهران به ۵۲ هزار لیتر در ثانیه می رسد.
با دو مشکل خشکسالی ناشی از تغییر اقلیم و خشکسالی ناشی از ساخت انسان مواجه هستیم یعنی عامل ایجاد ۵۰ درصد خشکسالی‌ها را انسان‌ها با اقدامات خود ایجاد کرده‌اند. موضوع تغییر اقلیم در کل دنیا وجود دارد و ایران نیز یک کشور خشک شناخته شده چراکه ۸۴ درصد آن در منطقه خشک، نیمه خشک و فراخشک واقع شده است، این کشور ذاتا خشک است اگر یک سال میزان بارش‌ها زیاد باشد باید تعجب کنیم، در این شرایط باید با خشکسالی کنار بیاییم و رفتار خود را با توجه به منابع آبی تغییر دهیم اما متاسفانه ما سازگار نیستیم و سازگاری تنها راهکار مقابله با کم آبی است.
زمانی که با کمبود آب مواجه شدیم اقدام به حفر چاه و یا انتقال آب کردیم، یعنی هدف این بوده که با تامین بیشتر، مشکل را حل کنیم اما باید توجه کرد اگر کل آب‌های دنیا را نیز در ایران جمع کنیم تا زمانی که مدیریت مصرف و الگو درست مصرف وجود نداشته باشد باز هم با چالش مواجه خواهیم بود.
نمی‌توان مقصر صد درصد این مساله را مردم اعلام کرد بخشی از این تقصیر بر گردن مردم است اما بخشی دیگر مربوط به قوانین و مقررات می‌شود که درگیر آن هستیم، مبحث ۱۶ نظام مهندسی ساختمان موضوعی است که در این زمینه به شدت مورد غفلت واقع شده است، ساخت و سازها به درستی انجام نمی‌شود و همین مساله مشکلاتی را به وجود می آورد.
باتوجه به اینک تنها ۶ درصد مصرف آب توسط بخش خانگی انجام می‌شود نمی‌توان مقصر اصلی بحران آب را مردم معرفی کرد، برای اجرای طرح‌هایی که چندین سال است در وزارت نیرو برای کاهش مصرف آب معطل مانده چه اقداماتی انجام شده است؟
مدلی که اکنون فرهنگسازی می‌کنیم، درست نیست، فرهنگسازی می‌بایست از کودکی شکل بگیرد، فردی که شخصیت آن شکل گرفته است نمی‌تواند در مقابل فرهنگسازی منعطف باشد. بخش اعظم مشکل در حوزه قوانین و مقررات است، می‌گوییم یک فرد روزانه ۲۲۰ لیتر آب مصرف می‌کند بخشی از این مصرف به سیستم لوله‌کشی ساختمان مربوط می‌شود، در مبحث ۱۶ قوانین ملی ساختمان نیز گفته شده که اگر نقطه مصرف از محل گرمایش بیش از ۱۰ متر فاصله داشت باید لوله برگشت آب گذاشته شود.
زمانی که فرد وارد حمام می‌شود، مدت زمانی آب باز می ماند تا آب گرم شود، این اقدام موجب هدر رفت آب حدود ۳۰ تا ۴۰ لیتر می‌شود، این عدد در یک خانواده چهار نفره حدود ۱۲۰ لیتر می‌شود که تنها با یک قانون می‌توان آن را اصلاح کرد.
باز هم در مبحث ۱۶ مقررات ساختمان گفته شده که خروجی شیرهای ساختمان را محدود به یکسری مصارف کنید، به طور مثال دوش حمام ۹ لیتر باشد اما اکنون در بازار دوش‌هایی داریم که ۵۰ لیتر در هر دقیقه است، نباید اجازه دهیم هر کالایی در ساختمان نصب شود چرا که منابع آبی ما محدود است و کالایی جایگزین ندارد و تولید شدنی نیست.
مختاری: فرهنگ سازی، مقوله ای است که نیازمند آموزش های گسترده و فراگیر است و آموزش نیازمند سرمایه گذاری و هزینه است. با برگزاری کارگاه‌های آموزشی مبتنی بر چارچوب و شیوه آموزشی مناسب با کمک کارشناسان روانشناس و جامعه شناس، می تواند انگیزش مصرف کنندگان را برای کاهش مصرف آب افزایش داد. عواملی که باعث تقویت انگیزش مصرف کنندگان می شود به مراتب می تواند مهمتر از آموزش شیوه های کاهش مصرف آب برای افراد باشد.
باتوجه به اینکه قیمت تمام شده آب هزینه زیادی را به وزارت نیرو تحمیل می‌کند آیا این منطق وجود ندارد که وزارت نیرو طرح‌هایی را که در گذشته داشته، همچون توزیع قسطی ابزارهای کاهنده مصرف را اجرا کند؟
غزلی: این پیشنهاد شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور بود و در قانون توسعه و بهینه‌سازی آب شرب شهری و روستایی که مصوب سال ۱۳۹۵ بود گنجانده شد تا این طرح اجرایی شود، به ازای آن به شرکت آبفا اعلام شد که هر سال یک درصد میزان تلفات کاهش یابد، این کار به حدود هشت تا ۱۰ هزار میلیارد تومان سرمایه نیاز دارد، با این حال این مساله را پذیرفتیم و درعوض درخواست کردیم که این اجازه را بدهند تا برای مشترکان پر مصرف تجهیزات کاهنده مصرف نصب شود و هزینه آن به صورت قسطی در قبوض دریافت شود، حتی قیمتی که در نظر میگیریم از بازار نیز کمتر باشد.
شرکت‌های خصوصی نیز در این بخش اعلام آمادگی کرده بودند که وارد شوند، در نهایت زمانی که مجلس این طرح را تصویب کرد یک کلمه “متقاضی” را در این قانون قرار داد و اعلام کرد زمانی که کسی متقاضی نبود شرکت آبفا نمی‌تواند تجهیزات در اختیار آن مشترک قرار دهد.
این یک خلاء قانونی است که ما چندین سال است آن را پیگیری می‌کنیم، با این حال پنج پایلوت در مشهد، اصفهان، بوشهر، تهران و هرمزگان اجرایی شد. در مشهد به جز هشت نفر از همکاران آبفا مشترک دیگری درخواست نداد، در اصفهان تا حدودی درخواست‌ها بیشتر بود اما باز در حد انتظار نبود، در تهران اصلا از این طرح استقبال نشد.
به دلیل اینکه قانون محدودیت‌هایی را ایجاد کرد این طرح به خوبی پیش نرفت از آن طرف تا زمانی که قیمت آب واقعی نشود، تقاضا برای مدیریت مصرف نیز وجود نخواهد داشت، بر اساس آخرین آمار مرکز آمار، در سبد خانوار شهری آب بعد از دخانیات قرار دارد، در واقع سهم آب در سبد هزینه‌های خانوار ۶ دهم درصد است و این در کشورهای دیگر بین حداقل یک درصد تا ۵.۳ درصد نیز در برخی کشورها مشاهده می‌شود.
برای اطلاع رسانی به مشترکان چه اقداماتی انجام شد؟
هر سال به تمام مصرف‌کنندگان که مصرف بالایی دارند، اخطارهایی داده می‌شود و اگر رعایت نکنند حتی تا مرحله قطع آب مشترک نیز پیش می‌روند. آب و فاضلاب کشور یک سامانه پرتال مدیریت مصرف دارد. آب و فاضلاب تهران نیز سامانه ای را در این حوزه طراحی کرده است.
یونسلو: در سال ۸۰ که بحران آب اتفاق افتاد، دولت پولی را برای این مساله تخصیص داد در این راستا اقلامی را خریداری و در اختیار مشترکان قرار می دادیم، از سازمان مدیریت نیز ردیفی را اخذ کردیم، در تهران سردوش، کاهنده مصرف و شیر الکترونیکی را در مدارس، بیمارستان‌ها ادارات دولتی و مساجد به صورت رایگان نصب می‌کردیم، شرکت آبفا تهران با بودجه ای که دولت اختصاص می داد و مبلغی را که دو برابر آن بود برای پیشبرد این طرح در نظر گرفت.
یک مترمکعب آب بطری ۱۰ میلیون تومان است
تا سال ۱۳۸۴ زمانی که بحث انحلال سازمان مدیریت مطرح شد این طرح ادامه داشت اما بعد از آن این ردیف بودجه از میان رفت، شرکت آبفا تهران یک شرکت زیان ده است، اکنون تولید یک متر مکعب آب بین ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ تومان است در صورتی که یک متر مکعب آب بطری ۱۰ میلیون تومان است.
قیمت آب در کشور آنقدر پایین است که مشترکان تمایلی به نصب تجهیزات کاهنده مصرف ندارند. بعد از این مساله چندین مرتبه برای اجرای این طرح اطلاع رسانی کردیم اما استقبال زیادی صورت نگرفت.
چرا برای اجرای طرح‌های این چنینی اقدام به تبلیغات فراگیر و تلویزیونی نمی‌کنید؟
صداو سیما هزینه سنگینی را برای انجام تبلیغات دریافت می‌کند این در حالی است که موضوع آب یک بحث ملی بوده و باید همه ارگان‌ها برای حل این مساله همکاری داشته باشند، موضوع آب مختص وزارت نیرو نیست، زمانی که بی آبی آغاز شود گریبان‌گیر تمام حوزه‌ها خواهد شد.
غزلی: قانون توسعه بهینه‌سازی آب شهری و روستایی مصوب سال ۱۳۹۵ در بند الف ماده دو تاکید دارد که سازمان صدا و سیما و سایر رسانه‌های دولتی مکلف هستند که با همکاری وزارت نیرو برنامه‌هایی در زمینه ترویج مصرف بهینه آب، تولید و به صورت رایگان پخش و اشاعه دهند.
بارها از صدا و سیما خواسته ایم که برنامه تولیدی ما را پخش کنند اما اجازه پخش رایگان داده نشده است، سال گذشته از محل مدیریت مصرف اعتباری را لحاظ کردیم و تولید محتوا صورت گرفت اما پخش رایگان انجام نشد و تنها در حد زیرنویس که آن هم ۵۰۰ میلیون تومان هزینه در بر داشت.
اگر تقاضای مردم برای استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف افزایش یابد آیا آمادگی تامین و پاسخ به این تقاضا وجود دارد؟
شرکت‌های آب و فاضلاب جز بنگاه‌های اقتصادی تعریف شده‌اند اما اکثر آن‌ها زیان‌ده هستند، تصور این است که هرچه میزان فروش شرکت‌های آبفا بیشتر باشد سود بیشتری حاصل می‌شود اما به دلیل اینکه زیان‌ده هستیم هر چه کمتر بفروشیم شرایط بهتری داریم.
طی سال‌های گذشته دفتر مدیریت مصرف از مصرف‌کنندگان حمایت کرده و موضوع تولید تجهیزات کاهنده مصرف مورد توجه قرار گرفت، هنوز از طرف مردم که قانون گفته باید متقاضی باشند استقبال نمی‌شود اما این پتانسیل وجود دارد که نیازهای این بخش را پاسخ دهیم.
یونسلو: ما کشور مُصرفی هستیم و مردم به بد مصرفی عادت دارند. وزارت نیرو اکنون در پرداخت حقوق و هزینه‌های خود مانده است، توزیع تجهیزات کاهنده مصرف می‌یایست مانند لامپ‌های کم‌مصرف که در یک مقطعی در خیابان به هر فرد پنج لامپ کم مصرف با قیمت دولتی می‌دادند اجرایی شود، این فرهنگ ایجاد شد و اکنون دیگر کسی از لامپ پر مصرف استفاده نمی‌کند همین مساله موجب شد که پیک مصرف برق جابه‌جا شود.
یک بحران اساسی در تهران
در بحث آب نیز باید این اتفاق بیفتد، در شرایط کنونی میزان برداشت سالیانه مجاز آب در تهران ۲۵۰ میلیون متر مکعب است یعنی بیش از این میزان نمی‌توان از سفره برداشت کرد، اما اکنون ۳۸۰ تا ۴۰۰ میلیون مترمکعب درسال برداشت آب صورت می‌گیرد، اتفاقی که برای دریاچه ارومیه و مواردی نظیر آن اتفاق می افتد را به چشم می‌بینیم اما اینکه در زیر زمین و برای منابع تجدیدناپذیر چه اتفاقی می افتد را نمی‌توانیم مشاهده کنیم، این آب متعلق به ما نیست، متعلق به گذشتگان است و باید به آیندگان منتقل شود، اتفاقاتی که در دشت‌های اطراف تهران می افتد به دلیل همین مساله است و در همین راستا روزانه شاهد افزایش فرونشست‌های زمین هستیم.
باید یکبار برای بحث کاهنده‌های مصرف یارانه داده شود و قیمت تمام شده آب را نیز از مردم دریافت کنند و در کنار این مساله نیز باید به موضوع مدیریت مصرف توجه شود، بهینه سازی و مدیریت مصرف سه تا بعد به مثابه یک مثلث دارد، یک بُعدآن قوانین و مقرارت، یک بُعد دیگر آن فرهنگسازی و دیگری ابزار و تجهیزات است، اگر این سه بُعد با یکدیگر و هم‌راستا با هم فعالیت نکنند اقدامات جوابگو نخواهد بود.
غزلی: یک ردیف با عنوان مدیریت مصرف در بوجه قرار دارد که بر اساس آن رقم بسیار ناچیز ۱۵ میلیارد تومان که ۱۰ میلیارد آن هم جز اسناد خزانه بوده به این بخش تخصیص یافته است، دولت به ما گفته که تجهیزات کاهنده مصرف تنها برای اماکن عمومی و دولتی در نظر گرفته شود و در این راستا شرکت آبفا هر سال امکاناتی برای بخش‌های عمومی خریداری می‌کند، اما نمی‌توانیم این تجهیزات را به بخش خانگی بدهیم تنها راه این است که همان اتفاقی که برای صنعت برق افتاد برای این بخش نیز صورت بگیرد، برنامه جامع مدیریت مصرف آب را نیز در همین راستا طراحی و تقدیم دولت کرده‌ایم.
در کشور در حدود ۱۰ میلیون آحاد پرمصرف داریم. اگر حداقل تجهیزات را با قیمت مناسب در اختیار این افراد بگذاریم بر اساس قیمت‌های سال گذشته ۳۲۰۰ میلیارد تومان اعتبار می‌خواهد تا مشترکان پر مصرف را پوشش دهد که این از توان مالی شرکت‌های آبفای کشور خارج است، حال اگر حتی هر سال یک میلیون از این تعداد را مجهز کنیم و خلاهای قانونی نیز برداشته شود بسیاری از مشکلات حل خواهد شد.
به نظر می‌رسد تنها راه و مطمئن ترین راهی که می‌توانیم مشترکان را مجاب کنیم که مصرف کمتر داشته باشند، تغییر دانش، تغییر نگرش و تغییر رفتار فردی و گروهی است، در این بین موضوع آموزش نیز اهمیت زیادی دارد.
چرا راهکارهای اجرایی که قابلیت اجرا دارند، همچون تفکیک کنتورها مورد توجه قرار نمی‌گیرد؟
یونسلو: در زمانی که بحث هدفمندی یارانه‌ها در سال ۱۳۸۸ مطرح بود، جداسازی کنتور نیز مطرح شد اما این مساله یک سری مشکلات فنی دارد، آب بدون درآمد در تهران حدود ۲۲.۲ درصد است هزینه این میزان را نمی‌توان از مشترک دریافت کرد، بخشی هدررفت واقعی، بخشی هدررفت ظاهری و بخشی نیز مصارف مجاز بدون درآمد است، هدررفت ظاهری در واقع میزان آبی است که از کنتور عبور می‌کند اما کنتور توان اندازه‌گیری آن را ندارد، بخشی مربوط به انشعابات غیر مجاز می‌شود. از ۲۲.۲ درصد حدود ۹ درصد بصورت هدر رفت واقعی از شبکه هدر می رود که بهترین شبکه‌های دنیا نیز این پرت را دارند، برای شهر تهران با توجه به توپوگرافی (اختلاف رقوم ۹۰۰ متری) این عدد بالا نیست و بخش هدررفت ظاهری آب به مصرف مشترکین می رسد و تنها شرکت آب و فاضلاب قادر به دریافت آب بهاء آن نیست.
غزلی: این عدد در کشورهای در حال توسعه بین ۱۵ تا ۱۶ درصد است یعنی ما نسبت به کشورهای درحال توسعه اوضاع بهتری داریم اما نسبت به کشورهای توسعه یافته نیازمند تلاش بیشتری هستیم.
یونسلو: جداسازی کنتورها مربوط به هدررفت ظاهری می‌شود، زمانی که در یک خانه ۱۰ واحد وجود دارد کنتور عدد می اندازد، زمانی که کنتورها جدا می‌شود، هدررفت آب افزایش می یابد. البته این صحبت نیز درست است که تا زمانی که فرد متوجه افزایش مصرف نشود، صرفه‌جویی نمی‌کند.
غزلی: این موضوع مطرح شده و به شرط اینکه سازو کار فنی اجرای این طرح در ساختمان رعایت شده در صورت درخواست شرکت آبفا موظف به انجام این کار است اما خیلی از مشترکان رغبت انجام این کار را ندارند.
هزینه آب پرداخت نشود، قطع می‌کنیم
مطالعات در تمام دنیا نشان داده زمانی که قیمت آب افزایش می‌یابد مصرف آب به شدت کاهش پیدا می‌کند، تنها کاری که امسال توانستیم انجام دهیم این بود که اعلام کردیم مشترکانی که پرمصرف هستند، اگر از الگو بیشتر مصرف کنند، تعرفه جدیدی برای آن‌ها اعمال می‌شود و مشترکانی که خانه‌باغ دارند نیز دیگر از تعرفه یارانه‌ای بهره‌مند نمی‌شوند و از امسال تمام سکونتگاه‌های غیر دائم مشمول تعرفه آزاد شدند و اگر هزینه آب را پرداخت نکنند قطعا آب آن‌ها قطع می‌شود و تا کنون نیز موارد قطع آب را داشته‌ایم.
یونسلو: تمام چالش ما روی بحث قیمت نیست، ما مشکل طراحی یک ساختمان را داریم، اگر نظام مهندسی به این بخش وارد شود، بسیاری از چالش‌ها برطرف می‌شود. در این راستا تلاش‌های زیادی انجام داده‌ایم اما نتیجه مطلوب حاصل نشده است. کولرهای آبی مصرف آب زیادی دارد، روزانه ۲۰۰ تا ۲۵۰ لیتر آب مصرف می‌کنند در استان هایی که تبخیر بالا است مانند یزد این عدد به ۳۰۰ نیز می‌رسد.
غزلی: راهکار مناسب استفاده از کولرهای گازی است، هرچند مشکل برق داریم اما می‌توان با احداث چهار نیروگاه مشکل برق را برطرف کرد.
چرا طرح تفکیک آب شرب و بهداشتی انجام نشد؟
یونسلو: هر شبکه ای دارای هدررفت آب هست و شبکه ای بدون هدر رفت وجود ندارد، دیگر آبی وجود ندارد که بتوانیم از دو شبکه بهداشتی و غیربهداشتی استفاده کنیم. بحث دو شبکه‌ای را به صورت پایلوت در مشهد اجرایی کردیم، وزارت بهداشت اعلام کرد که فرقی بین استاندارد آب شرب و بهداشتی وجود ندارد، به همین دلیل این طرح متوقف شد. در دنیا نیز این طرح به صورت محدود در جاهایکه دو نوع منبع آبی دارند اجرا می شود.
باید ببینیم دنیا در موضوع آب چه کرده است؟ در حال حاضر سرانه آب در سوئیس به ازای هر نفر ۱۰۰ لیتر و عمان ۱۱۰ لیتر است، این کشورها از کاهنده‌های مصرف استفاده کردند و با واقعی کردن قیمت آب مشکل این حوزه را برطرف کرده‌اند.
به اعتقاد شما بزرگترین چالش در حوزه آب چیست؟ چه اقداماتی می‌بایست برای گذر از این شرایط اعمال شود؟
مختاری: با توجه به گفته های پیشین و فاصله عمیق مدیریت مصرف آب شهری از آنچه که باید باشد و کاهش پیاپی عرضه منابع آبی، فروپاشی جغرافیایی ناشی از کم آبی در کشور تقریبا قطعی است، تلاش‌ها و دغدغه‌ها قابل درک است. ولی اتفاقی که از زمان تاسیس شرکت‌های آب و فاضلاب در سال ۱۳۶۹ افتاده این بوده که بر اساس آن زیربنایی ایجاد شده که شرکتها حساب سود و زیان خود را تعریف کنند این مساله موجب شده تا آب و فاضلاب از تمام منابع موجود استفاده و با فروش آن درآمد خود را افزایش دهد.
در واقع با ایجاد یک بروکراسی اداری و شکاف‌هایی که وجود دارد در راستای اهداف خود پیش بروند و در این شرایط قطعا به دنبال کاهش مصرف نیز نخواهد بود، دلیلی که سرانه افزایش مصرف آب در کشور افزایش می‌یابد همین موضوع بوده و از دیدگاه حقوقی، گرچه افزایش مصرف آب جزو سیاست‌های شرکت آب و فاضلاب نیست، ولی کاهش مصرف آب شهری و روستایی نیز جزو اولویت‌ها و اساسنامه تاسیس این شرکت‌های دولتی نیست.
در چنین وضعیتی، طبیعی است که کاهش مصرف آب برای مجموعه شرکت‌های آب و فاضلاب، زحمتی است که می توانند از انجام آن سر باز زنند. این کوتاهی یا عدم الزام شرکت های آب و فاضلاب به کاهش مصرف آب شهری، دقیقا همان گلوگاهی است که بحران آب کشور با آن روبروست؛ فراموش نکنیم در متن کم آبی های فزاینده جغرافیای ایران، کلانشهرها به ویژه کلانشهر تهران، گلوگاه اصلی و خطرناک ناشی از کم آبی های فزاینده است.
هسته مالی شرکت آبفا اجازه کاهش مصرف نمی‌دهد و این مساله در تهران که بیش از ظرفیت در آن جمعیت گنجانده شده بسیار خطرآفرین است، شرکت‌های آبفا نباید انشعاب صادر کند.در کشور، با ابرشهرهایی مواجه هستیم که مادام در حال گسترش هستند و از آن طرف نیز راهکارهای مدیریت مصرف با بن‌بست مواجه هستند، باید به دنبال راهکارهای اجرایی برویم سه میلیون کولر در تهران بدون سایه بان وجود دارد که متولی آن شرکت آبفا است اما همانطور که شاهد هستیم اقدام جدی در این رابطه صورت نمی گیرد.
شرکت های آبفا بر اساس اساسنامه نمی توانند به دنبال مدیریت مصرف بروند، متولی تامین آب هستند و اقداماتی که انجام می دهند به صورت خودجوش است. کاهش مصرف آب شهری بسیار مهم تر از آب روستایی است، اگر کشاورزی در قلمرو تهران به صفر برسد با توجه به اینکه از تمام ظرفیت ها استفاده شده است می تواند مثمر ثمر باشد در غیر این صورت به بی آبی مطلق می رسیم.
در کلان شهرها وارد یک چرخه اقتصادی تخریب-ساخت شده ایم که همین مساله به معنای یک فروپاشی جغرافیایی و به دنبال آن کوچ ۳۰ تا ۴۰ میلیون نفری جمعیت است. هنگامی که ۱۰ هزار میلیارد تومان اعتبار لازم است تا میزان هدررفت یک درصد کاهش یابد و از آن طرف هم کاهش مصرف با اهداف شرکت های آبفا تداخل دارد در این شرایط باید راهکارهای اصولی لحاظ شود.
باید بررسی ویژه ای صورت بگیرد و دید در این شرایط چه باید کرد؟ شرکت‌های آب و فاضلاب نمی توانند سیاست‌های کاهش مصرف را دنبال کنند. چون در عمل به کاهش مصرف نمی رسیم.
غزلی: یکی از مهم ترین بندهایی که در قانون نظارت مصرف آمده این است که شرکت های آب و فاضلاب صرفا ملزم به تثبیت حجم فعلی آب موجود در شبکه هستند، یعنی به شرکت ها اعلام شده که حق ندارند آب اضافه ای تولید کنند.
مختاری: در شیراز خط دوم انتقال آب از درودزن در حال اتمام است و از آن طرف شهرک سازی هایی در شمال غرب در حال انجام بوده که به معنای صدور انشعاب آب از محل منابع جدید است. در تهران نیز شرایط همین است، زمانی گفته می شود که سرانه مصرف آب در تهران به ۳۰۰ لیتر در شبانه روز می رسد باید چاره اندیشی درستی صورت بگیرد. ما در مسیر افزایش سرانه قرار داریم، به دلیل افزایش انشعاب که باید مانعی برای آن ایجاد شود.
یونسلو: مقصر این مساله ما نیستیم چراکه خانه را می‌سازند و از ما انشعاب آب می‌خواهند در این شرایط نمی‌توانیم انشعاب آب را ندهیم و مشکلات زیادی در این بخش وجود دارد.
مختاری: ما وارد یک چرخه توسعه نیافتگی خطرناک شده‌ایم. باید سیاست‌های موجود در صنعت و مسکن تغیر یابد، دغدغه اصلی این است که باید راهکارهای اجرایی عملی شود، اگر در تهران راهکارهای ساده و دم دستی اجرایی شود، می‌توان تا ۳۰ درصد مصرف آب را کاهش داد. با استفاده از ابزارهای تنبیهی و تشویقی می توان سیاست‌های موجود را تغییر داد.
در مجموع بازنگری در راهکارها و پیاده سازی قانون توسعه و بهینه سازی مصرف آب شهری و روستایی و تشکیل کارگروه‌ها برای اجرای این قانون الزامی است. افزون بر آن، نیازمند یک تبصره اصلاحی در قانون تاسیس شرکت های آب و فاضلاب هستیم. به طوری که این شرکتها ملزم به کاهش مصرف آب شهری شوند. در این صورت، می توان امیدوار بود راهکارهای کاهش مصرف آب اجرا شوند. برای کلانشهرهای پر خطر همانند تهران و اصفهان، تشکیل کمیته ویژه کم آبی در وزارت کشور و استانداری اصفهان از الزامات فعلی است.
انتهای پیام
